Gmina Jaworze leży na obszarze tektonicznym nazywanym Karpatami Zewnętrznymi zbudowanym z naprzemianległych warstw piaskowców, zlepieńców i łupków oraz występujących w niewielkich ilościach margli i wapieni. W oparciu o podział na jednostki fizyczno geograficzne Jaworze znajduje się w obrębie Pogórza Cieszyńskiego i północnej krawędzi Beskidu Śląskiego wzniesionego ponad strefę Pogórza wyraźnym progiem denudacyjnym dochodzącym do 400 metrów wysokości względnej.

Dominującą cechą fizjologii regionu jest bliskie sąsiedztwo wysokich i zwartych bloków górskich pociętych głębokimi dolinami i oddzielonych przez obniżenia. Beskidzka część opada stromym i wysokim na 300 do 500 metrów progiem na stronę Pogórza Karpackiego. Pogórze z kolei obniża się w kierunku Kotliny Oświęcimsko Raciborskiej.

Rzeźba terenu występująca w Gminie Jaworze przechodzi od niskiego pogórza do obniżeń śródgórskich, poprzez pogórze fragmentami równań pontyjskich, po wzniesienia ostańcowe. Analiza współczesnych procesów geomorfologicznych określa obszar Gminy morfologicznie jako obszar garbów i wysoczyzn z pokrywą utworów piaszczystych i piaszczysto gliniastych zajęte przez pola orne, modelowane przez wietrzenie chemiczne spłukiwanie, procesy antropogeniczne, ługowanie deflację i akumulacje eoliczną oraz osuwanie i spełzywanie.

Na terenie Gminy Jaworze występują nieliczne surowce skalne takie jak piaskowce godulskie oraz wapienie. Istotne znaczenie maja również występujące tu wody zmineralizowane oraz solanki. Niegdyś Jaworze miało ze względu na wody solankowe status miejscowości uzdrowiskowej, obecnie planuje się opracowanie i wdrożenie koncepcji pt.: „Jaworze – Zdrój”.

W związku z czym w miejscowym planie przewidziano znaczne ograniczenie obszarów rolniczych na rzecz funkcji rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Kilka gospodarstw rolniczych w ramach agroturystyki przyjmuje u siebie gości z miasta oferując domowe posiłki i mile spędzony czas w wiejskim zaciszu.

Flisz karpacki zbudowany jest głównie z piaskowców, łupków, iłołupków i zlepieńców. Na takim podłożu powstały trzy rodzaje gleb:

1. rędziny,
2. gleby ilaste,
3. oraz mady.

Zdecydowaną większość gruntów stanowią gleby ciężkie do uprawy, w których warstwach powierzchniowych występują gleby średnie, gliny ciężkie pylaste i gliny pylaste stanowiące 60,8% powierzchni gruntów. Pozostałe gleby występujące na terenie Gminy Jaworze to gleby lekkie, łatwe w uprawie stanowiące 28,6% powierzchni Gminy. Kolejną grupę zajmują gleby lekkie pylaste, lessowate i ilaste zajmujące 10% obszaru Gminy. Generalnie bardzo duża powierzchnia gleb należy do ciężkich w uprawie, dlatego uprawy na ponad 20% gleb wymagają specjalnego sprzętu uprawowego.

Lasy pokrywają 51% powierzchni Gminy Jaworze ponadto 10% powierzchni to Parki, które zajmują łącznie z innymi zalesionymi terenami około 30 ha. Występujące tu lasy nie mają charakteru pierwotnego i tworzą je zespoły buczyn karpackich i świerków, w niektórych rejonach spotkać można modrzew, jawor, brzozę i leszczynę, a także dęby. Cały obszar lasów pokrywających Gminę Jaworze to część Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego.

Według klas bonitacyjnych na terenie Gminy Jaworze największą powierzchnię Gminy zajmują gleby klas IV stanowią one około 69,7%, gleby klasy III stanowią około 19,8% natomiast pozostałe klasy tj. V i VI to około 10%.

Uprawy rolne zajmują około 31% powierzchni Gminy. W gospodarstwach powyżej 1 hektara powierzchnia zasiewów czterech podstawowych zbóż oraz ziemniaków, buraków cukrowych oraz warzyw wynosi około 105,7 ha, natomiast w gospodarstwach poniżej 1 hektara, czyli na działkach rolnych powierzchnia zasiewów

1. czterech podstawowych zbóż wynosi 8,81 ha,
2. ziemniaków 3,56 ha,
3. warzyw 0,52 ha,
4. truskawek 0,05 ha.

Ludność pracująca w gospodarstwach rolnych to według danych Spisu rolnego z 1996 roku 2162 osób, natomiast utrzymujących się tylko z pracy w gospodarstwie mieszkańców w Gminie jest tylko 570 osób.

Na terenie Gminy Jaworze zlokalizowanych jest około 109 gospodarstw, z czego 97% to gospodarstwa małe nieprzekraczające 5,00 ha powierzchni, jedynie 2 gospodarstwa zaliczone zostały do przedziału 5,1-7 ha oraz jedno gospodarstwo ma powierzchnię powyżej 7 ha.

Średnia powierzchnia gospodarstwa w Gminie Jaworze wynosi 2,82 hektara, co nie sprzyja dużej wydajności produkcji rolniczej.

Istotne znaczenie mają zasoby energii geotermalnej. Rozpoznanie budowy geologicznej obszarów sąsiadujących z Gminą Jaworze pozwala ocenić z dużym prawdopodobieństwem występowanie wód geotermalnych w ilości nadających się do wykorzystania gospoarczego. W przypadku jednoznacznego potwierdzenia istnienia takich złóż istnieje możliwość wykorzystania energii geotermicznej w równych sektorach gospodarki.

Niszczenie powierzchni ziemi na terenie Gminy Jaworze jest wynikiem:
1. rozwoju urbanizacji i uprzemysłowienia,
2. pozostałości po eksploatacji wód solankowych,
3. nielegalnym składowaniu odpadów,
4. erozji wodnej gleb,
5. emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych.

Poważnym zagrożeniem dla gleb w Gminie Jaworze jest problem erozji wodnej, wynik to z bardzo małego uziarnienia gleb w Gminie, które pod wpływem wody i wiatru ulegają erozji. Na erozje narażone są przede wszystkim grunty orne o spadku powyżej 5%.

Równie ważne zagrożenie dla gleb stanowi kumulacja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z powietrza, co powoduje degradację gleb oraz ich zakwaszenie, co sprzyja zwiększaniu zawartości w glebie metali ciężkich oraz związków szkodliwych dla roślin, zwierząt i człowieka. Istotne jest również zanieczyszczenie gleby i wód pochodzące z nieszczelnych podziemnych zbiorników stacji benzynowych.

Urodzajność gleb zależy również od odczynu gleby, kwaśny odczyn gleby obniża jej żyzność prowadząc do degradacji urodzajności. Ze względu na różną reakcję roślin na odczyn gleb, przemiany pH mają znaczenie wskaźnikowo – porównawcze.

Łatwo na tej podstawie określić potrzebę uregulowania odczynu, trudniej jednak ocenić przyczynę i stopień degradacji gleby. Tylko pomiary pH prowadzone systematycznie w ciągu odpowiednio długiego czasu pozwolą śledzić nie tylko zmianę odczynu, ale także określić jego przyczynę.
Ze względu na zanieczyszczenie gleb została wprowadzona skala zanieczyszczeń powierzchniowej warstwy gleby metalami ciężkimi Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach:
1. 0 stopień zawartość naturalna metali ciężkich,
2. I stopień zawartość metali ciężkich podwyższona,
3. II stopień zanieczyszczenie słabe metalami ciężkimi,
4. III stopień zanieczyszczenie średnie metalami ciężkimi,
5. IV stopień zanieczyszczenie silne metalami ciężkimi,
6. V stopień zanieczyszczenie bardzo silne metalami ciężkimi.

Do procesów niszczących glebę zaliczamy głównie:
1. wyczerpywanie się składników odżywczych,
2. degradacja gleb – obniżenie wartości użytkowej gleb,
3. denudacja – zniszczenie profilu glebowego, zmęczenie gleb,
4. zanieczyszczenie chemiczne gleb,
5. zbyt małe nawożenie organiczne, co prowadzi do utraty próchnicy,
6. wyczerpywanie się składników odżywczych, stosowanie zbyt ciężkiego sprzętu uprawowego, co powoduje pogarszanie się struktury gleb,

Na terenie Gminy Jaworze zostały przeprowadzone w 1995 roku badania gleb na zawartość metali ciężkich przez Okręgową Stację Chemiczno Rolniczą w Gliwicach.

Według tych badań większość gleb należy do I stopnia zanieczyszczenia oznacza to, że są to gleby o podwyższonej wartości metali. Gleby takie mogą być przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe z ograniczeniem warzyw przeznaczonych dla dzieci.

Gmina Jaworze nie ma na swoim obszarze większych skupisk przemysłu, przez teren Gminy przebiega jedna droga krajowa, która nie dostarcza dużej ilości zanieczyszczeń, dlatego żadne gleby nie wykazały wyższych stopni zanieczyszczenia gleb.

Obszary zagrożone erozją wymagają działań prewencyjnych i rekultywacyjnych zwanych melioracjami przeciw erozyjnymi.

Zmniejszenie lub zniweczenie ekologicznych produkcyjnych względnie sanitarno – zdrowotnych i estetycznych walorów jednego lub wielu elementów środowiska nazywa się degradacją jego walorów.

Ochrona gruntów jest równoważna ochronie powierzchni ziemi, oba te pojęcia znajdują się w Polskim prawodawstwie ekologicznym. Żadna z obowiązujących lub projektowanych ustaw ekologicznych nie ujmuje w miarę całościowo zagadnień ochrony gruntów.

Dla prowadzenia właściwej gospodarki rolnej należałoby wyznaczyć dokładniejsze granice obszarów zanieczyszczonych i przeprowadzić ich klasyfikację na szczeblu lokalnym. W oparciu o wyznaczone obszary powinny być sporządzone i weryfikowane plany zagospodarowania przestrzennego uwzględniające optymalne wykorzystanie terenu z uwagi na jego przydatność rolniczą.

źródło: Program Ochrony Środowiska dla Gminy Jaworze przyjęty uchwałą Rady Gminy Jaworze nr X/75/03 z dnia 23 września 2003 r. Opracowany przez Beskidzki Fundusz Ekorozwoju S.A. z Bielska-Białej, zespół autorski: Andrzej Blarowski, Agnieszka Chylak, Jerzy Jarząb, Małgorzata Skucha, Ewa Strzałkowska, Paweł Jańczyk, Agnieszka Miler-Jańczyk, Tomasz Giza, Zygmunt Wyroba, Bielsko-Biała, 2003

Procentowy udział gleb na terenie gminy Jaworze

1 gleby lekkie, 2 gleby bardzo ciężkie, 3 gleby ciężkie